AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu ümummilli lider Heydər Əliyevin 7 avqust 2002-ci il tarixdə imzaladığı müvafiq Sərəncama əsasən yaradılmışdır. Yeddi elmi şöbənin fəaliyyət göstərdiyi institutda 1 nəfər AMЕA-nın müхbir üzvü və 10-u dosent olmaqla 1 nəfər elmlər doktoru, 10 nəfər fəlsəfə doktoru, ümumilikdə 29 əməkdaş еlmi tədqiqatla məşğuldur. İnstitutda həmçinin 9 nəfərdən ibarət elmi şura fəaliyyət göstərir. İnstitut əməkdaşları Naxçıvan folklorunun toplanması, öyrənilməsi, Naxçıvan ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələrinin tərcümеyi-halının, həyat və bədii irsinin araşdırılması sahəsində məhsuldar tədqiqatlar aparırlar. Muxtar respublika ərazisində mövcud olan onomastik vahidlərin tədqiqi, ilkin dialektoloji mətnlərin sistemləşdirilməsi, linqvistik və kameral təhlillərin aparılması, tərtibi, çapa hazırlanması, dialekt materiallarının akademik səviyyədə toplanması üçün bölmə əməkdaşlarının rayon və kəndlərə ekspedisiyaları təşkil olunur. Həmçinin muxtar respublika ərazisindəki memarlıq abidələrinin yaxından və ətraflı öyrənilməsi sahəsində görülmüş işlər tədqiqata cəlb olunmuş, Naxçıvanda musiqi və teatrın öyrənilməsi, XX əsrin əvvəllərində muxtar respublikada fəaliyyət göstərən rəssamların həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi, yaşadılması, qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması məqsədilə muzey, arxiv və şəxsi kolleksiyalarda qorunan materialların toplanılması və tədqiqi istiqamətində araşdırmalar aparılır. 2011-ci ildən institut tərəfindən “Axtarışlar” adlı jurnalı nəşr olunur ki, həmin jurnalın indiyədək 45 nömrəsi işıq üzü görüb. İldə dörd nömrəsi dərc olunan jurnalda ədəbiyyatşünaslıq, folklorşünaslıq, dilçilik və sənətşünaslıqla bağlı elmi məqalələr çap olunaraq elmi ictimaiyyətə təqdim olunur.